พุทธรักษา ไม้ดอกทรงคุณค่าที่ช่วยให้มีแต่ความร่มเย็น

ชื่อภาษาอังกฤษ Canna Lily, India Short Plant, India Shoot, Bulsarana

ชื่อวิทยาศาสตร์ Canna indica L.

ชื่ออื่นๆ บัวละวงศ์, พุทธศร, สาคูหัวข่า, สาคูมอญ, ปล้ะย่ะ, กวงอิมเกีย เซียวปาเจีย มุยหยิ่งเจีย, เหม่ยเหยินเจียว เสี่ยวปาเจียว

วงศ์ CANNACEAE

พุทธรักษาเป็นไม้ดอกที่มีความเป็นมาอันยาวนาน มีความเชื่อมโยงกับศาสนาและวัฒนธรรมค่อนข้างมาก เดิมทีเป็นพันธุ์ไม้ที่พบเห็นได้ทั่วไปก่อนจะค่อยๆ ลดปริมาณลง กระทั่งกลับมาได้รับความนิยมอีกครั้งจากบรรดานักจัดสวน หลังจากการพัฒนาสายพันธุ์ให้มีความแปลกใหม่มากขึ้น จุดเด่นอยู่ที่สีสันของดอกที่หลากหลายและยังสามารถเติบโตอย่างแข็งแรงสมบูรณ์ได้เองโดยไม่ต้องดูแลอะไรนัก ยิ่งกว่านั้นพุทธรักษายังมีสรรพคุณทางยาแทบทุกส่วนของลำต้น และยังเป็นไม้มงคลที่ควรปลูกไว้ในบริเวณบ้านอีกด้วย

พุทธรักษาไม้ดอกที่มีสรรพคุณทางยาหลายขนาน

หลายคนอาจเข้าใจว่าพุทธรักษาเป็นเพียงไม้ดอกไม้ประดับทั่วไปที่ให้เพียงแค่ความสวยงามเท่านั้น แต่อันที่จริงแทบทุกส่วนของต้นพุทธรักษาเป็นสมุนไพรให้สรรพคุณทางยาหลายอย่าง ส่วนแรกที่ถูกนำมาใช้ค่อนข้างบ่อยก็คือส่วนเหง้า เราสามารถนำเหง้าสดมาต้มน้ำดื่มครั้งละแก้ว ทั้งช่วงเช้าและช่วงเย็นต่อเนื่อง 1 สัปดาห์ ก็จะช่วยบรรเทาอาการของโรคตับอักเสบในระยะต้นจนหายดีได้ สูตรเดียวกันนี้ยังมีประโยชน์ต่อการปรับสมดุลของผู้หญิงด้วย คนที่ประจำเดือนมาไม่ปกติ มีปัญหาเรื่องตกขาว ก็สามารถใช้เหง้าพุทธรักษาบรรเทาอาการได้ แม้แต่ส่วนดอกที่มีสีสันสดใสก็ยังนำมามใช้ประโยชน์แบบง่ายๆ ด้วยการบดละเอียดแล้วพอกแผลสดเพื่อช่วยห้ามเลือด ตลอดจนบรรเทาอาการแผลอักเสบที่มีหนองได้ด้วย

ความเชื่อเกี่ยวกับพุทธรักษา

สมัยก่อนพุทธรักษาเป็นไม้ประดับที่พบเห็นได้แทบทุกหลังคาเรือน แม้แต่ในพื้นทีราชการหรือสวนสาธารณะก็มีอยู่ไม่น้อยเหมือนกัน เพราะดอกพุทธรักษาเป็นดอกไม้ที่มีความหมายมงคลหลายอย่าง ทั้งเป็นสัญลักษณ์ประจำวันพ่อแห่งชาติ และสื่อถึงความร่มเย็นที่ได้จากความคุ้มครองของพระพุทธเจ้าด้วย การปลูกไว้ในรั้วบ้านก็มีความเชื่อว่าจะช่วยปัดเป่าภัยอันตรายทั้งปวงและทำให้ครอบครัวมีแต่ความสงบสุข

ตำแหน่งที่เหมาะสมแก่การปลูกภายในบริเวณบ้าน

สิ่งแรกที่ต้องคำนึงถึงเกี่ยวกับการปลูกพุทธรักษาในเขตรั้วบ้าน ก็คือควรอยู่ห่างจากตัวบ้านค่อนข้างมากและมีพื้นที่รองรับสำหรับการแตกหน่อที่รวดเร็ว อย่างน้อยก็เพื่อให้การเข้าตัดแต่งกอทำได้อย่างสะดวก ในส่วนของการปลูกเพื่อเสริมสิริมงคล แนะนำให้ปลูกทางทิศตะวันตกของที่ดิน และจะดียิ่งขึ้นถ้าคนเกิดวันพุธเป็นผู้ลงมือปลูกด้วยตัวเอง

ลักษณะของพุทธรักษา

• ลักษณะของลำต้น เป็นไม้ล้มลุกที่มีช่วงอายุค่อนข้างยาวนาน ลำต้นเป็นเหง้าสีขาวอยู่ใต้ดินที่แตกแขนงไปได้เรื่อยๆ มีลำต้นเทียมเป็นทรงกลมตั้งตรงและแตกหน่อเป็นกลุ่มกอใกล้ๆ กันเหนือพื้นดิน เนื้อลำต้นส่วนนี้มีความอุ้มน้ำ เปราะแตกง่าย และมีเส้นใยที่เหนียวขึ้นเมื่ออายุมากขึ้น ผิวนอกเรียบเกลี้ยงและมีสีเขียวสด บางส่วนของลำต้นจะมีผงขาวเคลือบอยู่ แต่สุดท้ายก็จะหลุดหายไปเอง
• ใบ ส่วนใบมีขนาดค่อนข้างใหญ่ เป็นทรงวงรีหน้ากว้าง ขอบใบขนานและมีปลายใบเล็กแหลม แกนกลางใบหนา เส้นแขนงใบชัดเจน เนื้อใบมีสีเขียวสดแต่ส่วนขอบใบจะมีสีสันที่แตกต่างกันไปตามสายพันธุ์ เช่น สีเขียวเข้ม สีแดง สีม่วงแดง เป็นต้น
• ดอก ลักษณะของดอกจะออกเป็นช่อที่ส่วนยอดของลำต้น ก้านดอกยาวและมีหลายดอกในช่อเดียว โคนดอกเป็นกรวยยาวก่อนจะแตกออกเป็นกลีบใหญ่ 3 กลีบ เนื้อกลีบค่อนข้างบางและช้ำง่าย ดอกพุทธรักษานั้นมีให้เลือกหลายสี มีทั้งแบบที่เป็นสีล้วนและแบบสีผสม
• ผล ผลเป็นทรงค่อนข้างกลมสีเขียวสด มีหนามอ่อนกระจายตัวทั่วผลคล้ายกับผลทุเรียนขนาดเล็ก ปลายด้านหนึ่งมีจุกสั้นๆ ติดอยู่ เมื่อแก่จัดผลจะเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาล หากแกะผลออกจะเห็นเป็น 3 พูที่มีเมล็ดหลายเมล็ด

สายพันธุ์ยอดนิยม

ความจริงแล้วพุทธรักษามีจำนวนสายพันธุ์ค่อนข้างมาก ซึ่งหลายสายพันธุ์มีความแตกต่างกันเพียงเล็กน้อย หากไม่สังเกตก็อาจแยกไม่ออกด้วยซ้ำ จึงขอยกตัวอย่างมาเพียงบางส่วนที่มีความโดดเด่นและเป็นสายพันธุ์ยอดนิยมเท่านั้น

• พุทธรักษาด่าง
  จุดเด่นอยู่ที่โทนสีใบเป็นด่างเขียวขาว อาจเป็นริ้วเรียวยาวเรียงตัวสลับกัน หรืออาจจะเป็นแถบด่างขนาดใหญ่ก็ได้ ลักษณะใบก็มีทั้งแบบที่มีหน้ากว้างและแบบทรงใบเรียวยาวปลายแหลม ข้อดีคือออกดอกตลอดปีและมีแมลงรบกวนน้อยมาก

• พุทธรักษาแคระ
  ลำต้นถือว่าค่อนข้างเล็กมากเมื่อเทียบกับต้นขนาดปกติ และอัตราการแตกหน่อก็ช้ากว่าพุทธรักษาทั่วไป จึงเหมาะสำหรับการเพาะลงกระถางมาก ทั้งยังมีจุดเด่นที่ดอกใหญ่สีสดและก้านดอกชูช่อเหนือพุ่มใบชัดเจน

• พุทธรักษายักษ์
  เป็นพันธุ์ผสมที่มีลำต้นสูงกว่า 6 เมตร จุดเด่นอยู่ที่ใบขนาดใหญ่ หน้าใบกว้าง อาจเป็นสีเขียวสดหรือสีม่วงเข้มก็ได้ เกือบทั้งหมดจะมีดอกเป็นสีส้มหรือสีส้มแดง

• พุทธรักษาสายรุ้ง
  เป็นพันธุ์ขนาดกลางที่มีสีสันของใบโดดเด่น ลักษณะใบเป็นทรงวงรีที่ค่อนข้างกว้างป้อม แต่มีปลายเป็นเรียวแหลม ผิวใบเป็นมันสีสดใส ซึ่งประกอบด้วยสีเขียว แดงม่วง เขียวเหลือง เรียงตัวเป็นเส้นสลับกันไปคล้ายสายรุ้ง ไล่ตั้งแต่โคนใบและแกนกลางไปใบจนสุดปลายใบ ส่วนดอกมักจะเป็นสีขาว แดง ส้ม ชมพู หรือเหลือง

• พุทธรักษาแดงอินโด
  ขนาดต้นค่อนข้างเล็กเมื่อเทียบกับสายพันธุ์อื่น จุดขายอยู่ที่รูปทรงใบเรียวยาว โคนใบสอบ ปลายใบแหลม เนื้อใบเป็นสีโทนแดงหม่น กิ่งก้านก็เป็นสีแดงหม่นเช่นกัน พันธุ์นี้ช่อดอกจะมีจำนวนดอกไม่มากและให้ดอกสีส้มแดง

• พุทธรักษาคลีโอพัตรา
  อันที่จริงพุทธรักษาคลีโอพัตราก็จัดอยู่ในกลุ่มพุทธรักษาใบด่างนั่นเอง แต่ที่ต้องแยกออกมาเพราะมีเอกลักษณ์เฉพาะตัวที่ชัดเจนกว่าพันธุ์ด่างอื่นๆ คือใบจะมีเส้นแขนงนูนเด่นชัด เนื้อใบเป็นสีเขียวตองอ่อน แซมด้วยด่างแดงม่วง อาจจะด่างแบบครึ่งใบหรือด่างเพียงแค่แถบเดียวก็ได้ ดอกก็เป็นสีผสมแดงเหลืองในดอกเดียวด้วย

• พุทธรักษาสีขาว
  บางคนก็เรียกว่าพุทธรักษา Canna indica เป็นพันธุ์ดั้งเดิมที่มีลำต้นเหมือนพุทธรักษาทั่วไป แต่จะต่างที่ดอกเป็นสีขาวล้วนซึ่งถือว่าเป็นสีหายาก และรูปทรงดอกก็มีความอ่อนช้อยมากเป็นพิเศษ ไม่ได้ตั้งตตรงขึ้นด้านบน แต่จะโน้มและย้อยลงด้านล่างคล้ายกล้วยไม้

วิธีการปลูก

เราสามารถขยายพันธุ์พุทธรักษาได้ทั้งวิธีแยกหน่อและเพาะเมล็ด แต่เนื่องจากต้นไม้ชนิดนี้มีระยะการแตกหน่อที่ค่อนข้างเร็ว วิธีแยกหน่อจึงได้รับความนิยมมากกว่า เพียงแค่ต้องรอให้ต้นแม่แตกหน่อออกมาก่อน พอหน่ออ่อนยืดสูงได้ระยะหนึ่งแล้วจึงทำการขุดแยกหน่อออกมา แต่เนื่องจากพุทธรักษาเป็นไม้เนื้ออ่อน มีคุณสมบัติอุ้มน้ำและแตกเปราะง่าย การตัดเหง้าจำเป็นต้องทำอย่างระมัดระวัง เพื่อไม่ให้เกิดความเสียหายทั้งต้นแม่และต้นอ่อน หลังขุดเหง้าให้กลบดินต้นแม่ได้ทันที แต่ต้นอ่อนจะต้องปลูกตามลักษณะสายพันธุ์ บางสายพันธุ์จะปลูกลงดินได้ทันทีเช่นกัน แต่บางสายพันธุ์จะต้องนำมาเพาะลงในทรายและตั้งไว้ในที่ร่มเพื่อให้ต้นกล้าฟื้นตัวดีเสียก่อน แล้วค่อยปลูกลงดินอีกครั้ง ส่วนดินที่ใช้ขอให้เป็นส่วนผสมที่มีความร่วนซุยก็เพียงพอ

วิธีการดูแลรักษา

• แสง ต้องการแสงปานกลาง สามารถปลูกได้ทั้งพื้นที่แดดรำไรและบริเวณกลางแจ้งที่ได้รับแดดตลอดวัน
• น้ำ ต้องการน้ำปานกลาง ควรรดน้ำประมาณ 3-5 วันต่อสัปดาห์
• ดิน เติบโตได้ดีในดินร่วนปนทราย
• ปุ๋ย ใช้ปุ๋ยคอกหรือปุ๋ยหมักเพื่อบำรุงดินประมาณ 4-6 ครั้งต่อปี

คุณประโยชน์ที่ได้จากพุทธรักษา

• เหง้า เป็นส่วนหลักที่สามารถใช้ประโยชน์ในทางยาได้หลากหลาย หากนำมาต้มกับน้ำดื่มจะช่วยบรรเทาอาการข้างเคียงจากโรคตับอักเสบได้ บรรเทาอาการปวดบิด และช่วยปรับสมดุลของรอบเดือนในผู้หญิงได้ สามารถปรุงเป็นยาจิบแก้ไอ ลดอาการบวมน้ำ บรรเทาอาการท้องร่วง ลดอาการปวดฟัน และใช้เป็นส่วนผสมในการชำระล้างแผลได้ นอกจากนี้ยังนำไปเป็นวัตถุดิบในการประกอบอาหารได้ด้วย
• ดอก ใช้สกัดสีสำหรับย้อมผ้า หรือนำดอกสดมาบดพอกแผลเพื่อช่วยห้ามเลือดได้
• เมล็ด ใช้บดให้ละเอียดแล้วพอกไว้ที่ขมับเพื่อบรรเทาอาการปวดศีรษะ
• ใบ นำส่วนใบมาผลิตเป็นกระดาษสาและใช้ในงานศิลปะหลายแขนง และส่วนก้านใบก็ยังใช้ประโยชน์ในอุตสาหกรรมผลิตเชือกและถุงเท้าได้ด้วย

เชื้อราในพุทธรักษาต้องป้องกันไว้ก่อน

การใช้สารเคมีฉีดพ่นเพื่อกำจัดเชื้อราในระยะที่ลุกลามมากไม่ใช่ทางเลือกที่ดีเท่าไรนัก เพราะสุดท้ายพุทธรักษาก็จะแห้งตายไปอยู่ดี ทั้งยังทิ้งสารตกค้างในบริเวณนั้นอีกด้วย วิธีการที่ดีกว่าจึงเป็นการป้องกันเอาไว้แต่เนิ่นๆ ด้วยการจำกัดเรื่องการให้น้ำ อย่าปล่อยให้มีความชื้นแฉะจนเกินไป พร้อมกับหมั่นตัดแต่งส่วนของใบและลำต้นที่มีสัญญาณของโรค นอกจากนี้ก็สามารถใช้ยาพ่นกันเชื้อราในขณะที่ต้นยังสมบูรณ์แข็งแรงอยู่ได้ด้วย

พุทธรักษา พันธุ์ไม้ทำกำไรที่สร้างรายได้หลักแสน

แม้ว่าในบ้านเราจะยังไม่ได้เห็นกระแสความนิยมของต้นพุทธรักษาที่ชัดเจนนัก แต่พันธุ์ไม้ชนิดนี้เป็นที่ต้องการอย่างสูงในตลาดต่างประเทศ ทั้งแถบเอเชียและยุโรป เกษตรกรที่เพาะปลูกกล้าพุทธรักษา และสามารถดูแลให้มีลำต้นสมบูรณ์สวยงาม ไม่ว่าจะเป็นสายพันธุ์ไหนก็สามารถสร้างผลกำไรได้อย่างต่อเนื่อง บางแห่งจะมีลูกค้ามารับซื้อเองถึงสวนด้วยเรทราคาที่ค่อนข้างดี สิ่งที่เกษตรกรต้องทำมีเพียงแค่จัดเตรียมการแพ็คให้แข็งแรงและป้องกันกล้าไม้ได้ดีที่สุดก็พอ นอกจากนี้ เกษตรกรที่ไม่สะดวกจะขายกล้าพันธุ์ ก็สามารถขายเมล็ดโดยชั่งตามน้ำหนักได้ อย่างเกษตรกรที่ต้องสู้ภัยแล้วในจังหวัดสกลนคร ก็หาทางออกด้วยการปลูกพุทธรักษาแล้วเก็บเกี่ยวเมล็ดส่งประเทศใต้หวัน ซึ่งแต่ละรอบการจัดส่งก็สร้างรายได้เกือบหลักแสนเลยทีเดียว

อ้างอิง

arit.kpru.ac.th
www.rspg.or.th
และ https://kaset.today